Stanisławska Wanda Aleksandra, pseud. i krypt.: A.P., A. Pil, Aleks. Pilawa, Aleksander Pilawa, O. Pilawa, Olgierd Pilawa, Pilawa, Dziad Onufer Kciuk, W. St. Płomieńczyk, Antoni Zbrowski, P. Pil., W.S., W. St., W. Stan., Wanstanis (1875–1966), poetka, prozaik, dramaturg, krytyk teatralny.
Ur. 21 IX w Łodzi, była córką Jana Kamockiego, rejenta, i Eugenii z Korwin Maternickich (1847–1880), prawdopodobnie siostrzenicą Aleksandra Maternickiego (zob.).
Dzieciństwo spędziła wraz z czwórką rodzeństwa w domu ojca w Łodzi. Duży wpływ na jej wychowanie wywarł dziadek, Franciszek Korwin Maternicki, bibliofil, literat-amator, kolekcjoner pamiątek narodowych, zaprzyjaźniony z Adamem Pługiem (Antonim Pietkiewiczem). Od r. 1884 uczyła się w Warszawie na tajnej pensji sióstr Gleinich, funkcjonującej oficjalnie jako internat; kształciła się również w muzyce i malarstwie. Latem 1891 oraz w r. 1895 podróżowała z ojcem po Europie (Austria, Niemcy, Szwajcaria, Włochy). W r. 1896, po zamążpójściu, zamieszkała w Dąbrowie Górniczej, potem w Będzinie. Po śmierci ojca wróciła z mężem i dwojgiem dzieci do Łodzi, a następnie (w r. 1907?) przeniosła się do Warszawy.
S. debiutowała prawdopodobnie w r. 1892 w „Wędrowcu”, zaprotegowana przez Pługa. Systematycznie zaczęła pisać w r. 1900, jednak dopiero w r. 1907 wydała w Krakowie swą pierwszą książkę: tomik poetycki Szare kartki (dedykowany córce Marii Konopnickiej, Laurze Pytlińskiej). W r. 1908 napisała jednoaktówkę Kato (niedruk., zdobyła wyróżnienie na konkursie Miłośników Sceny w Łodzi). T.r. rozstała się z mężem i przeniosła się z dziećmi do Wilna, gdzie publikowała w „Jednodniówce literackiej na kolonie letnie”, a niebawem też w „Kurierze Litewskim” i jego dodatku „Życiu Ilustrowanym”. Wiersze S-iej, wysłane Elizie Orzeszkowej, spotkały się z uznaniem pisarki, która jako kierownik literacki „Kuriera Litewskiego” zakwalifikowała je do druku („Kur. Lit.” 1909: Qui amant, nr 26, Do przyjaciela, nr 49, W parku, nr 255). W Wilnie znalazła się S. w kręgu Ferdynanda Ruszczyca i wiosną 1909 stała się – obok Benedykta Hertza i Jerzego Jankowskiego – czołową postacią pierwszej wileńskiej grupy artystycznej «Banda». W gronie tym uprawiała malarstwo, rysunek, śpiew i grę na fortepianie, pisała piosenki, występowała amatorsko jako aktorka (m.in. w kabarecie «Kukuryku»). «Banda» spotykała się zwykle w mieszkaniu S-iej, na Brzegu Antokolskim nad Wilenką. Plonem poczynań artystycznych grupy był tom zbiorowy „Żórawce” (Wil. 1910), w którym S. ogłosiła wiersze, rysunki oraz dłuższe opowiadanie pt. Pożegnanie.
Poezja S-iej utrzymana była w stylistyce łączącej romantyzm z Młodą Polską, wzbogaconej niekiedy o tendencje ekspresjonistyczne. Krytycy (np. Walery Gostomski) narzekali na jednostajność tych wierszy, ale w l. 1908–75 były one parokrotnie przedrukowywane w antologiach. Oprócz tomiku Szare kartki, wiersze S-iej nie zostały zebrane; reprezentowały one lirykę okolicznościową i patriotyczno-wojenną (w l. 1919–20) oraz regionalną, czerpiącą tematy z historii Wilna (w l. dwudziestych). Od stycznia 1909 publikowała S. głównie w „Gońcu Wileńskim” oraz jego kontynuacji „Gońcu Codziennym”, zaś prawdopodobnie od kwietnia r.n. pracowała w redakcji wileńskiego tygodnika chrześcijańsko-ludowego „Przyjaciel”. Ogłosiła tu m.in. powieść Wychodźcy (1913 nr 8–51/52, z przerwami), w której wykorzystała temat emigracji zarobkowej do Brazylii, powtarzając przestrogi pozytywistów. W r. 1912 otrzymała II nagrodę (pierwszej nie przyznano) w konkursie „Kuriera Litewskiego” na nowelę z przeszłości Litwy i Białorusi – Pierwsza miłość Anielki („Kur. Lit.” 1913 nr 87–94). Proza S-iej, tworzona niemal wyłącznie przed pierwszą wojną światową, utrzymana była początkowo w konwencjach modernistyczno-naturalistycznych, a następnie realistyczno-pozytywistycznych i popularnych, z wyraźną niekiedy naiwnością oraz schematyzmem. W l. 1912 i 1914 wyjeżdżała S. na kilka miesięcy (m.in. w związku z chorobą syna) do Włoch, Szwajcarii, Węgier i Paryża.
Okres pierwszej wojny światowej S. spędziła w Wilnie. Od r. 1915 utrzymywała się z lekcji rysunku w szkołach przygotowawczych i średnich (m.in. w Seminarium Nauczycielskim im. Królowej Jadwigi, gdzie pracowała co najmniej do r. 1930), uprawiała też malarstwo dekoracyjne. W r. 1919 rozpoczęła pracę w „Dzienniku Wileńskim”, z czasem głównie jako sprawozdawca teatralny (pseud. Pilawa). W r. 1921 wróciła do twórczości dramaturgicznej, debiutując na scenie wileńskiej jednoaktowym obrazkiem Resurecturi (Wil. 1929), traktującym o wyzwoleniu Wilna spod okupacji bolszewickiej w r. 1919. Kolejne utwory dramatyczne powstawały co parę miesięcy: Kulig sprzed stu laty (1921), grany w układzie i inscenizacji Ruszczyca, Powrotnym szlakiem (1921), Betlejem na Kresach (1921), Igrzyska na Zamku Dolnym za czasów Zygmunta Augusta i Barbary (z r. 1548) (1922), ponownie w inscenizacji Ruszczyca, Jaś i Małgosia (1923), Jadwiga (1924), Posiedzenie (1924). Z okresu przed r. 1926 pochodzą też utwory dramatyczne: Dudek, Huragan oraz Skrzydlaty król (niewyst. i niewyd.). W r. 1930 powstał Królewicz Rak, do którego S. napisała również muzykę (wspólnie z Eugeniuszem Dziewulskim). Kolejne dramaty to: Z pałacu do cyrku (1933), O sierotce Dorotce (1933), Mały gazeciarz (1935), Matka, wg „Hekuby” Orzeszkowej (1936), Kasperek i Balcerek (1936) oraz Gość z dachu (1936). Najliczniej reprezentowana twórczość dramatopisarska w większości się nie zachowała; rozwijana głównie w dwudziestoleciu międzywojennym, reprezentowała typ dramaturgii popularnej, przeznaczonej dla widza dziecięcego i młodzieżowego, opartej na tematach baśniowych, ludowych i historycznych. Twórczość S-iej jest w literaturze polskiej przykładem epigonizmu; tylko w początkowym, młodopolskim okresie zdarzał się jej ton własny. W publicystyce, zwłaszcza w recenzjach teatralnych, które w międzywojennym Wilnie przyniosły jej rozgłos równy z dramatopisarstwem, reprezentowała S. kierunek konserwatywny; wyczulona na problemy moralnego, narodowego i katolickiego wychowania młodzieży, była niechętna nowszym kierunkom w sztuce. W poglądach politycznych antyrosyjska, antysowiecka, chwilami antysemicka, była sympatykiem Narodowej Demokracji.
Okres okupacji sowieckiej i niemieckiej spędziła S. w Wilnie. Po tzw. repatriacji mieszkała od r. 1945 jako rencistka przy córce Wandzie, kolejno w Toruniu, Olsztynie i Bielsku-Białej, od r. 1949 w Gdyni, Sopocie, Gdańsku i Łodzi oraz ponownie w Gdańsku. Zmarła w zapomnieniu tamże 29 VI 1966, pochowana została 2 VII na tamtejszym cmentarzu Srebrzysko (rejon IX, taras 1 wojsk., rząd 1 nr 92).
W małżeństwie (zawartym w Łodzi 29 I 1896) z Adamem Ignacym Stanisławskim, siostrzeńcem Konopnickiej, prawnikiem, w okresie międzywojennym sędzią Sądu Apelacyjnego w Warszawie, miała S. troje dzieci: Janusza Lucjana (1896–1914), zmarłego w wieku szkolnym na gruźlicę w Szwajcarii, Jadwigę (1899–1977), lekarza pediatrę, oraz Wandę (1908–1985), zamężną Lothe, aktorkę (zob. Stanisławska-Lothe).
Fot. S-iej w: Gutkowska L., Saga rodu Stanisławskich, „Panorama Północy” 1973 nr 51, Romanowski A., Młoda Polska wileńska, Kr. 1999; – Bibliogr. dramatu pol. (błąd w datowaniu Resurecturi); Nowy Korbut, XVI (liczne błędy); Przewodnik bibliograficzny, 1907 nr 12 s. 276; – Almanach literacki, Red. C. Jankowski, Wil. 1926 s. 48–50; Słown. pseudonimów, I–IV; – Kozłowska M., O „polifonię głosów zbiorowych”. Wileńska krytyka teatralna 1906–1940, Szczecin 2003; Łęczycki K., Współczesna wileńska grupa literacka, „Tyg. Ilustr.” 1930 nr 12; [Rec. Szarych kartek]: Gostomski W., „Książka” 1908 s. 249; [Rec. „Żórawców”]: [Czarnocki S.] Wł. R., „Kur. Lit.” 1910 nr 87; Romanowski A., Młoda Polska wileńska, Kr. 1999; Wilno teatralne, Red. M. Kozłowska, W. 1998; – Arska M., Wilki dobre i niedobre, W. 1988 s. 85–93; Hertz, Zbiór poetów pol., V, VII; Kozikowski E., Łódź i pióro, Ł. 1972; Morozowicz-Szczepkowska M., Z lotu ptaka, W. 1968 s. 108–15; Orzeszkowa E., Listy zebrane, Wr. 1976 VIII; Poetki Młodej Polski, Oprac. J. Z. Jakubowski, W. 1963; Ruszczyc F., Dziennik, W. 1994–6 cz. 1–2; Tobie Wilno. Antologia poetycka, Red. E. Feliksiak, M. Skorko, P. Waszak, Białystok 1992; – „Dzien. Bałtycki” 1966 nr 154 (nekrolog S-iej); „Dzien. Wil.” 1930 nr 4, 6; „Głos” (P.) 1936 nr 14 (A. Szczerba); – B. Łopacińskiego w L.: Zbiory Specjalne, nr inw. 1945 k. 8–9; B. Uniw. Łódz.: Mater. do Almanachu liter., akc. rkp. 5567; IBL PAN: Arch. Elizy Orzeszkowej, sygn. 800/1909 (list S-iej do Orzeszkowej z 7/25 I 1909), Kartoteka bibliogr. (A. Bara); Lietuvos literatures ir meno archyvas w Wil.: Vilniaus M. Karlovičiaus Muzikos Konservatorija, F. nr 271, ap. 1, nr 473; Lietuvos mokslų akademijos biblioteka w Wil.: Rankraščių skyrius, F. 79–475; Muz. Liter. im. Adama Mickiewicza w W.: Papiery B. Hertza, sygn. 2034; – Informacje rodzinne wnuczki Jolanty Lothe z W.; Informacje Sławy Acherowej z W. (list z 25 II 1997), Magdaleny Arskiej z W. (list ze stycznia 2001), Magdaleny Kreft z Gd., Teresy Daleckiej z Wil.
Andrzej Romanowski